قلعه قابان ماکو

قلعه قابان ماکو قلعه ای ست در بخش تاریخی شهر ماکو ، زیر بزرگترین کلاهک سنگی جهان (دژکلاه ، کوه قایا ) میگویند. این قلعه که تاریخ آن دقیقا مشخص نیست؛ در بافت قدیمی این شهر با دیوارها و برجها و باروهای بلندش دارای بخشهای شاه نشین، حمام و زندان است. چشمه معروف حاجی بولاغی نیز بهمراه دیگر چشمه ها دراین بافت قراردارد.در منابع تاریخی اهمیت نظامی و استراتژیکی قلعه قپان به کرار در دوره های تاریخی تیموریان سلجوقیان قره قویون لو و صفویان و قاجاریان ذکر شده است.از حاکمان تاریخی ماکو در دوره های حکومت ارامنه ، عثمانی و صفویان و قاجاری که در این قلعه حکومت می کردند، می توان نورالدین بیگ آتسرونی ، عوض بیگ محمودی ، مصطفی سلطان محمودی ، خانعلی سلطان ایروانی ، مصطفی بیگ بیات ،تیمور پاشا خان را نام برد.اما به نظر میرسد این قلعه در فرهنگ اساطیری ایران و آذربایجان قدمت دیرینه ای دارد که متن روضه الصفا و گرشاسب نامه موید این است. داستان محلی اژدهای سنگ شده که جلو اب را به روی مردم می بست و حکومت زنگی دندان گراز ( قابان) که با گرشاسب نبرد کرد از نشانه های اساطیری این قلعه است. قلعه حکومتی منطقه طبق نظریات تاریخی ( سفرنامه ها و تاریخ های صفویه ) از دو قسمت قلعه بالایی ( قابان ) و قلعه پایینی تشکیل شده بوده است. قلعه بالایی (قابان ) زیر کلاهک قرار داشته که درب ورودی نداشته است تنها راه ورودی به نظر میرسد از طریق تونل های مخفی بوده است.
قلعه پایینی محل زندگی سربازان و نگهداری اموال و احشام و در دوره صفوی بازاری هم انجا بوده,. قلعه پای کوه بارها در اثر سیل های خروشان و زلزله تخریب شده و دوباره بناهای جدید روی ان ساخته شده است.در زمان حمله شاه عباس قبل از فتح قلعه ، شاه ( قره عین دولت تشیع ) در قره عینی (چالدران ) اقامت کرد. و با نقشه شبانه قزلباش های طایفه قره داغ ،پسک و ماکو را که در اختیار مصطفی سلطان محمودی بود از عوامل دولت رومی (عثمانی) خارج کردند.قره داغیان اول قلعه پایینی را تصرف کردند و بعد قلعه قبان که مصطفی بیگ انجا مخفی شده بوده است.
یکی دیگر از زیبایی‌های قلعه قابان (قبان) حضورش در مرکز شهر است که نماد تلفیق تمدن و زندگی چندین هزار ساله با امروز است و همین می‌تواند دلیل زنده بودنش باشد. دورنمای این قلعه از چنان جذابیتی برخوردار است که مطمئنم قبل از رفع خستگی مسیر، به سویش خواهید رفت. قلعه قابان به قلعه ماکو هم معروف است.
معماری قلعه قابان
محوطه شرقی هنوز بازسازی نشده و تنها وجود تونلی که حصارکشی شده ارزش دیدن دارد. تونل عبورومرور نیروها و اهالی قلعه که سال‌ها به اشتباه به‌عنوان مسیر آب شناخته شده بود. در چند سال اخیر مشخص شد که این تونل تنها راه ارتباطی قلعه با بیرون بوده که کیلومترها از زیر کوه کشیده شده است. جالب آنکه در منطقه‌ای بسیار دور از ذهن دهانه خروجی داشته است!محوطه میانی قلعه حیاطی بزرگ شبیه به محل تمرین دارد که متاسفانه قابل ورود نیست. شما می‌توانید فقط از بخش غربی از داخل یک طاق در مانند این محوطه را نگاه کنید. دو برج بزرگ قلعه نزدیک به بخش مرکزی بوده و سمت چپ و راست محوطه تمرین قرار دارند. این دو بخش با دیواره‌ای سنگی به هم وصل شده‌اند. غربی‌ترین بخش قلعه شامل اتاق‌ها و اتاقک‌های سنگی است.
قلعه قابان طوری طراحی شده که در میانه گنبد که پهنای بیشتری دارد، پهن‌تر است . هر چه به کناره‌های گنبد نزدیک می‌شود، پهنای گنبد کم شده و پهنای قلعه نیز کمتر می‌شود.روی بدنه قلعه سه کتیبه به زبان ارمنی و فارسی دیده می‌شود که کتیبه فارسی منسوب به شاه اسماعیل پس از فتح قلعه است.
وجه تسمیه قابان
بعضی علاقمندان تاریخ این نام را ناشی از اشتباه در خواندن صحیح متن کتیبه فتح نامه شاه عباس که در دیواره کوه قه یه حک شده است میدانند.اما اینکه واژه روی کتیبه عیان ،کیان ، قیان ،کپان یا قپان است. جای بحث خود را دارد. و به هر حال در تاریخ معاصر نام قابان یا قپان را به خود گرفته است.مینورسکی تاریخ شناس روسی در رساله خود با نظر خان های ماکو قابان یا قپان را به گراز وحشی معنی نموده است.قاپان “اذری ” و یا کاپان ” عثمانی ” و خاپان “اذری اران ” را از ریشه خاپالی و کاپالی و فعل کاپاندی یا ضرب المثل خاپان تاپان میتوان به معنای بسته و غیر قابل ورود معنی کرد که منابع ارمنی هم به این معنی اشاره میکند.در فرهنگ لغت های تاریخی هم به شهری به نام قپان یا قابان اشاره شده است. (قبان . [ ق َب ْ با ] (اِخ ) نام شهری است . (ناظم الاطباء). شهری است به آذربیجان . (منتهی الارب ). این شهر نزدیک تبریز است و میان تبریز و بیلقان واقع شده است . (معجم البلدان ). || شهری است از ارّان و از وی پنبه نیک خیزد. (حدود العالم ). بیلقان شهری تاریخی در شمال ماکو انطرف ارس که با ماکو ۷۰ کیلو متر فاصله داشته است )ارامنه ای که از ماکو به شهر معدن شوروی سابق در ارمنستان شمال غربی ماکو مهاجرت کردند. نام انجا را به یاد قلعه ماکو کاپان ( قابان ) نامیدند.
یکی از چندین آثار تاریخی شهرستان ماکو، قره کلیسا، قدیمی‌ترین کلیسای جهان و نماد همزیستی ادیان است که نزدیک شهر و در دشت چالدران قرار دارد. شاید برای همین است که در این شهر ارامنه ماکو کنار هموطنان خود سالیان سال است که زندگی می‌کنند.این منطقه به‌دلیل برخورداری از تمدن کهن، جاذبه‌های تاریخی فراوان، زیبایی‌های طبیعی به همراه پوشش گیاهی، رودها، چشمه‌ها، غارها، آبشارها، آب‌وهوای مناسب، صنایع دستی و دست بافته‌های عشایر یکی از قطب‌های گردشگری شمال‌غرب کشور محسوب می‌شود.