مهریز

#مهريز از كهن ترين شهرهاي ايران است كه در ۳۰ كيلومتري جنوب شرقي #استان_يزد قراردارد. از ديد بعضي از باستان شناسان، اين شهر قبل از يزد جايگاه تمدن و زندگي بوده است بطوري كه در چندين سال پيش استخوان انساني در شيركوه به دست آمد كه پس از راديو كربن شدن در آمريكا، قدمت آن ۴۰ هزار سال تخمين زده شد.بناي شهر مهريز را به مهرنگار دختر انوشيروان ساساني نسبت داده اند كه در گذشته به نام مهرجرد يا مهريجرد خوانده مي شده است. اولين نشانه كهن اين شهر، كوه لاخصه (غربال بيز) است كه نام آن از دختري به نام لاكسيا از زنان هخامنشي گرفته شده است. در دامنه كوه «غربال بيز» چشمه اي وجود دارد كه از شكاف كوه سرازير مي شود. حوالي اين چشمه به احتمال بسيار، سرچشمه تمدن در اين منطقه بوده است. به طوري كه حفاري هاي اخير در چند صدمتري چشمه و پيدا شدن آثاري دال بر استقرار ، خود مؤيد اين مطلب است.در طي كاوش هاي انجام شده در سايت غربال بيز بخش عمده اي از يك بناي خشتي كه احتمالاً يك بناي مذهبي متعلق به دوران اشكاني است كشف شد. اين بنا با وسعت ۱۶۰۰ متر مربع نخستين اثر مكشوفه از اشكانيان در مركز ايران به شمار مي رود. همچنين در اطراف مجموعه فوق آثاري از گورستان و آثاري از معدن كاري كهن نمايان شد كه در حال مطالعه و بررسي است.شهرستان مهريز طبق سرشماري سال ۱۳۸۰ ، بيش از ۳۰۰ اثر قديمي و باستاني را در خود جاي داده كه با استقرار اداره ميراث فرهنگي در مهريز، بازسازي و مرمت ۱۳ اثر مهم كه در ذيل بدانها پرداخته مي شود، آغاز شد.
باغ پهلوانپورباغ پهلوانپور با صفا و تاريخي با وسعتي در حدود ۵ هكتار در ميان باغات محله مزوير آباد در جنوب شرقي شهر مهريز واقع گشته كه جاري بودن آب مداوم قنات حسن آباد در دو مسير در اين باغ و حضور صدها درخت چنار تنومند، جلوه و طراوت خاصي به اين باغ بخشيده است. در وسط باغ عمارت كوشك يا شربتخانه قرار دارد كه از معماري زيبايي برخوردار است. عمارت زمستانخانه در ضلع غربي باغ وبرجي گلي كه طرح و نقوش آن۲به دوران زنديه و قاجار نسبت داده مي شود از جمله آثار قابل توجه اين باغ هستند. در كاوش هاي انجام شده در ضلع جنوب شرقي و نزديك برج گلين نيز بازمانده حمام و آشپزخانه اي كه در دل خاك مدفون شده بود بيرون آورده شد.اين باغ از جمله آثار باارزشي است كه در صورت اتمام عمليات بازسازي و بازپيرايي مي تواند نقش بسزايي در جلب توريست داخلي وخارجي داشته باشد.قلعه مهرپادين
اين قلعه از قلاع بسيار با ارزش و ديدني است كه در شمال مهريز و در محله مهرپادين واقع شده كه قدمتي ۸۰۰ ساله دارد. اين قلعه از دو ديوار استحفاظي بلند به ارتفاع ۲۸ متر و خندقي به دور آن ساخته شده است. قسمت داخل قلعه از نظر تقسيم بندي طبقاتي داراي دو قسمت شاه نشين وعام نشين است. طرح مرمت قلعه مهرپادين در سال ۱۳۸۰ آغاز گشت و قسمت هاي زيادي از قلعه بار ديگر بصورت اوليه مرمت گشت.
قلعه سريزد
روستاي سريزد در فاصله ۵ كيلومتري شمال جاده يزد ـ كرمان قرار دارد و در حال حاضر از توابع دهستان خورميز بخش مركزي مهريز است. بافت قديم روستا داراي خانه هاي بسيار زيبا با بادگيرهاي دلپسند، مجموعه هايي همچون مسجد، آب انبار، حسينيه، رباط، كاروانسرا ، چاپارخانه، دروازه تاريخي (كه اكنون فقط ستوني از به جاي مانده ) است كه آن را در زمره روستاهاي تاريخي استان قرار داده است. در كنار اين روستا قلعه اي عظيم چشم نوازي مي كند كه با وسعتي بيش از ده هزار متر مربع مساحت شامل سه طبقه است. اين روستا كه داراي دو ديوار دفاعي بلند است، شامل اتاق هاي بسيار زياد و راهروهاي بهم پيوسته مي باشد، به طوري كه سهل انگاري در انتخاب مسير براي فرد ناآشنا باعث گم شدن در قلعه مي شود. معماري ويژه قلعه آن را در رديف قلعه هاي با ارزش ايران قرار داده به طوري كه صاحب نظران آن را از نظر جلوه هاي معماري جالب تر از ارگ بم مي دانند.عمليات مرمت قلعه سريزد در سال ۸۰ آغاز گرديد كه در صورت تأمين بودجه مي توان ضمن ادامه مرمت قلعه و ساخت راهي مناسب جهت بازديد توريست ها از قلعه توان گردشگري منطقه را بالا برد. متأسفانه افرادي سودجو هر از گاهي چند با شكستن قفل درب قلعه اقدام به تخريب فضاهاي داخل قلعه و شكستن كوزه هاي سفالي بسيار بزرگ قديمي مي كنند كه در صورت توجه بيشتر به اين موضوع مي توان از صدمه بيشتر به قلعه جلوگيري كرد.
دژ خورميز
اين قلعه كه شالوده اي متعلق به دوران ساساني دارد بر روي صخره اي از رشته كوه هاي منفرد شيركوه در روستاي خورميز از محلات مهريز واقع شده است. در متون تاريخي از جمله در «جامع مفيدي» آمده است كه «شاه هرمز پسر انوشيروان ساساني به احداث روستاي خورميز امر فرموده و قلعه اي بر فراز كوه بساخت و نيز در تاريخ جديد يزد آمده است كه براي مهرنگار در جنب مهرجرددهي بساخت و آن را هورميز نام كرد» و اكنون آن را خورميز خوانند.حصار قلعه كه بر روي كوه قرار گرفته است تا دامنه از سنگهاي نتراشيده بنا شده و در قسمت هاي فوقاني ديوار به ارتفاع تقريبي دومتر ازخشت خام و روكش كاه گل مي باشد. همچنين حصار قلعه داراي هفت برج ديده باني است كه از تزئينات بيروني جالب توجهي برخوردارند. داخل قلعه كه تا صدسال پيش در آن سكني داشتند به نظر مي رسد بارها مورد تجديد بنا واقع شده است. در قلعه چاهي مربع شكل است كه اكنون خشك شده و مردم به آن چاه صاحب الزمان مي گويند واعتقاد ويژه اي به آن دارند.آنچه نگران كننده است اين است كه باوجود مرمت هاي صورت پذيرفته و قفل بودن درب قلعه توسط ميراث فرهنگي، هفته اي چندبار قفل درب شكسته مي شود و با وارد شدن افراد خاطي به قلعه آسيب هاي جدي به آن مي رسد.در اين رابطه شايسته آن است كه ضمن گماردن نگهبان براي اين اثر تاريخي، ضمن اطلاع رساني صحيح از نقش تاريخي قلعه در تاريخ منطقه نسبت به حفظ بيشتر اين اثر تاريخي همت گمارد.
رباط زين الدين
اين رباط كه از شاهكارهاي معماري صفويه است از خارج مدور و از داخل دوازده ضلعي مي باشد ومساحتي در حدود ۱۵۰۰متر بربه را به خود اختصاص داده است.گرداگرد رباط را ۵برج به صورت نيم دايره احاطه كرده است. حياط مركزي داراي ۱۲ضلع مي باشد كه اطراف آن را شاه نشين، اتاق ها و اصطبل ها فراگرفته است. اگرچه كتيبه اي كه نشان از قدمت بنا بود در سالهايي دور به سرقت رفته است ولي به احتمال زياد رباط زين الدين در فاصله سالهاي۹۹۶ تا ۱۳۰۸ هجري قمري در زمان شاه عباس اول ساخته شده است. اين رباط كه زماني همانند كاروانسراهاي ديگر ايران مدتي پاسگاه ژاندارمري بوده است، پس از مرمت و احياء در سال۱۳۸۰ به بخش خصوصي واگذار شد كه در صورت تكميل و بازپيرايي مي تواند به عنوان محل مناسبي جهت جذب توريست مطرح باشد؛ با توجه به اينكه بنا به گزارش ميراث فرهنگي در فروردين ماه سال۱۳۸۱ تعداد ۱۲۰۰جهانگرد خارجي از اين بناي ارزشمند بازديد نموده اند.
حمام منشاد
حمام منشاد در محله مركزي روستاي منشاد كه از روستاهاي خوش آب و هوا و سردسير مهريز است واقع شده و قدمت آن متعلق به دوران قاجار است. در طي عمليات مرمت و بازسازي در سال۱۳۸۱ در مرحله اول زباله ها و خاكهاي موجود در پشت بام حمام تخليه شد تا طي آن فشار وارده بر روي سقف حمام كاسته شود و درمرحله دوم با ترميم قسمتي از ديوارها، حريم بنا مشخص گشت.حمام استهريج (موزه مردم شناسي مهريز)اين حمام كه متعلق به اوايل دوران قاجار است در شهر مهريز واقع شده و پس از بازسازي و مرمت در سال۱۳۸۰ به موزه مردم شناسي جهت شناخت آداب و رسوم و اعتقادات مردم منطقه تغيير كاربري پيداكرد. طرح كلي بنا مانند اكثر حمامهاي قديمي به صورت زيرزميني طراحي واجرا شده و با مساحتي حدود ۶۵۰مترمربع در ۶متري عمق زمين واقع گرديده است. قبه هاي موجود در سقف و شيشه هاي رنگين كه بعد از مرمت در آن به كار رفته با انعكاس نور طبيعي محيط زيبايي را براي موزه فراهم مي آورند. آنچه در اين موزه حائز اهميت و فراموش ناشدني است، اين است كه بيشتر اشياي موزه به همت مردم فرهنگ دوست مهريز به موزه تقديم شده است.
لازم به ذكر است كه در مجموع بيش از ۴۰۰اثر شامل ابزار و وسايل مربوط به مشاغل سنتي، ظروف فلزي و شيشه اي طبخ و صرف غذا، كتيبه و سنگ نبشته هاي قديمي، اسناد و قباله هاي قديمي، پوشاك سنتي مردم منطقه و وسايل استحمام و ابزار جنگ در موزه جمع آوري شده است.
مجموعه مهرپادين
اين مجموعه در يكي از قسمت هاي بافت قديمي شهر مهريز جاي دارد كه قدمت آن به قرن هشتم هجري قمري و دوره آل مظفر برمي گردد كه شامل اماكني شامل امامزاده سيدياس الدين، بازارچه مهرپادين و حسينيه ارشاد و مسجد جامع است. محله مهرپادين كه اين مجموعه را در دل خود جاي داده است از نظر تاريخي، هسته اوليه شكل گيري شهر مهريز مي باشد كه نشاندهنده اهميت ساخته شدن بناهاي مذهبي در آن است.امامزاده سيدغیاث الدين مهريز از اهميت ويژه اي در بين مردم منطقه برخوردار است كه به دليل واقع بودن در بافت قديم شهر و نيز نوع سبك اجراي ساختمان وتاريخي بودن بنا مورد توجه اهل فن وهنر نيز بوده است. قدمت امامزاده به ۹۰۰سال پيش مي رسد و در اطراف آن شبستان و زمستان خانه وتابستان خانه مسجد جامع كبير مهرپادين ارزش مضاعف به آن بخشيده است.مجموعه داراي بازارچه اي است كه داراي مغازه هايي در دوطرف مي باشد. متأسفانه در اثر متروك شدن بازارچه مقدار زيادي زباله هاي ساختماني وغيربهداشتي محوطه بازارچه را احاطه كرده و قسمتي از مغازه هاي بازارچه تخريب گشته بود كه توسط ميراث فرهنگي در سال۸۰ مورد مرمت و بازپيرايي قرار گرفت.
سرو كهنسال منگاباد
اين سرو كه در محله منگ آباد مهريز قرار دارد، قدمتي برابر ۱۵۰۰سال را داراست كه همچون نگهباني سلحشور، قرن هاست كه بر فراز شهر ايستاده و نظاره گر پويايي شهر مي باشد. اداره ميراث فرهنگي شهرستان مهريز طي تعيين حريم سرو در سال۸۰ اقدام به فضاسازي سرو منگاباد نمود تاجهت بازديد ميهمانان خارجي و داخلي مناسب تر شود.
تاریخ مهریز
مجموعه‌ي مهرپادين مهريز كه شامل حمام، امامزاده، قلعه، آب‌انبار و بازارچه است، به قرن هشتم هجري قمري تعلق دارد و تقريبا يكي از قديمي‌ترين مجموعه‌هاي شهري منطقه است. اين مجموعه در مركز ـ محله‌ي مهرپادين و در كنار محله‌ي مهرآباد، هسته‌ي اوليه‌ي شهر تاريخي مهريز محسوب مي‌شود.
انتساب اين مجموعه به مهرنگار ـ دختر انوشيروان ساساني ـ بازمي‌گردد. مجموعه مهرپادين در سال ۱۳۷۸ به ثبت آثار ملي رسيده است و به‌دليل نبودن اطلاع‌رساني مناسب در مهريز و نداشتن راهنما در مجموعه، بسياري از گردشگري به ديدن مهرپادين نمي‌روند.
مجموعه‌ي تاريخي مهرپادين شامل آثار ارزشمندی مانند حمام و مسجد جامع، امامزاده (کشته‌خانه)، قلعه، آب‌انبار و بازارچه است که در روزگار فرمان‌فرمايي آل مظفر (سده‌ي هشتم هجري قمري) پي‌ريزي شده و مرکز محله‌ي مهرپادين را شکل مي‌داده است. البته زمان پيدايش محله‌ي مهرپادين به‌عنوان هسته‌ي نخستين شهر مهريز، بسيار پيش‌تر از دوران آل مظفر بوده است و بنا به شهادت متون تاريخي، به روزگار انوشيروان شاهنشاه دادگر ساساني (۵۳۱ ـ ۵۷۹ ميلادي) بازمي‌گردد.حمام زيباي مهرپادين با زيربنايي حدود ۵۰۰ متر مربع در دوران قاجار و در دو قسمت مردانه و زنانه بنا شده است و شامل فضاهايي مانند رختکن، گرمخانه، خزينه و … است.
وضعيت اجتماعي:
اين شهرستان با وسعت ۱۴۶۸۴ كيلومتر مربع، بر طبق آمار سال ۸۵ داراي جمعيت معادل ۴۴۳۹۱ نفر بوده است. از شمال به شهرستان يزد، از جنوب به استان كرمان و فارس و از شرق به قسمتي از استان كرمان و از غرب به بخش مركزي نفت و استان فارس محدود مي‌شود. مركز اين شهرستان، شهر مهريز است كه در ۳۵ كيلومتري جنوب شهر يزد قرار دارد.به دليل حاصل‌خيزي اراضي اين شهرستان، بيشتر مردم اين منطقه به كار كشاورزي اشتغال دارند. يكي از چشمه‌هاي پر آبي كه بخش عمده آب كشاورزي منطقه مهريز و يزد را تأمين مي‌كند، چشمه زيبا و تماشايي «غربالبيز» در نزديكي روستاي «مذوار» است. مردم اين منطقه در كنار كشاورزي و دام‌داري به صنايع دستي نيز اشتغال دارند. از مهم‌ترين صنايع دستي اين شهرستان مي توان از قالي بافي نام برد. نقشه‌هاي اصيل فرش مهريز با طرح‌هاي يزد و كرمان بافته و به بازار عرضه مي شود. از ديگر صنايع دستي اين شهرستان مي توان آهنگري، سريشم، گيوه بافي، سبدبافي و چاقوسازي را نام برد.
وجه تسميه:
مهريز نام شهر مشخصي نيست، بلكه عنوان ناحيه‌اي است شامل مجموعه‌اي از روستاهايي كه نام قديم آن‌ها مهريجود بوده و به مهرنگار دختر انوشيروان نسبت داده شده است. اما تا قبل از ۱۳۱۸ وجه تسميه مهريز دقيقاً مشخص نبود. مهريز در حدود ۱۶ قرن قبل (در زمان حكومت ساسانيان) ناحيه‌اي طبيعي در جنوب دشت يزد و دامنه جنوب شرقي شيركوه بوده و قنات‌هايي از آن سرچشمه مي‌گرفتند كه در مواردي پس از طي يك مسافت ۴۰ كيلومتري به مظهر خود مي‌رسيدند. اما «مهرنگار/خانم» دختر انوشيروان دستور مي‌دهد قنات‌هايي در منطقه احداث شوند كه با طي مسير كمتري به مظهر خود برسند. پس از آنكه اين قنات‌ها موجبات آباداني قصبه يا ناحيه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبرداران شاهزاده خانم، آبادي جديد را «مهرگرد» ناميدند. عنوان مهرگرد در گذشت زمان به «مهريجرد» تبديل شد و امروزه مهريز خوانده مي‌شود.