استان تهران

استان تهران با 18909 کیلومترمربع مساحت و 2/1 درصد مساحت کل کشور #ایران از آن جهت از دیگر استانهای کشور متمایز است که به عنوان مرکزیت سیاسی جمهوری اسلامی ایران در آن مستقر است.
ولی استان و شهر #تهران برخلاف آنچه که تصور می‌شود علاوه بر محوریت سیاسی که ویژگی آن محسوب می‌شود دارای ابعاد مختلفی همچون سایر استانهای ایران و همه شهرها و استانهای کشورهای دنیا است.
استانی با 13 شهرستان #شهریار ، #رباط کریم ، #کرج ، #ساوجبلاغ ، #نظرآباد ، #ورامین ، #اسلامشهر ، #شمیرانات ، #ری ، #دماوند ، #فیروزکوه ، #پاکدشت و تهران و 43 شهر و 1358 آبادی دارای سکنه را از دو جنبه باید شناخت.
تهران قدیم که پشتوانه و هویت فرهنگی مردم و ساکنان آن است و تهران جدید که ویژگیهای خاص اعم از مثبت و منفی خود را در میان سایر استانهای کشور دارد.
تهران: تهران #پایتخت ایران به عنوان پر جمعیت‌ترین شهر کشور، از نظر مساحت شهرنشینی نه تنها در ایران بلکه در دنیا جزو بزرگترین شهرها می‌با‌شد که از آن به عنوان ابر شهر یاد می‌کنند.
منطقه تهران که در شمال غرب فلات مرکزی ایران قرار گرفته از زمانهای دور و ادوار پیش از تاریخ منطقه‌های مسکونی بوده و ردپای فرهنگ‌های پیش از تاریخی را در گوشه و کنار آن می‌توان سراغ گرفت.
بررسیها و کاوشهای باستانشناسی از یک سده قبل تا به امروز بسیاری از مراکز فرهنگی در دشت تهران را مشخص و معلوم ساخته و نشان می‌دهد که این دشت حداقل از نیمه دوم هزاره دوم (عصر آهن) تا به امروز مسکونی بوده است.
از زمانی که شهر تهران در سال 1200 هـ.ق توسط آقامحمدخان قاجار به پایتختی ایران برگزیده شد تا به امروز حوادث بی شماری را به خود دیده است. تاریخ افسانهای تهران به «شیث بنآدم» و «هوشنگ پیشدادی» می‌رسد.
در عهد ساسانیان کیش زرتشت در ری رواج یافت و چندین آتشگاه بزرگ در شمال و جنوب تهران ایجاد شد. آتشگاه نخستین قصران در فاصله 30 کیلومتری مرکز تهران رو به روی یکی از ارتفاعات کوه توچال قرار داشت.
در فرهنگ آنندراج آمده است: «شهر تهران در قسمت جنوبی شهر حالیه تهران بنا شده و خانه‌های پستی داشتند که شبیه به غار ولی به تدریج از طرف شمال توسعه یافت و منازل را بیشتر به سرچشمه قنوات نزدیک کرده اند.
در کتاب «تهران عصر ناصری» آمده است: تهران قبل از قرن شش هـ.ق یکی از روستاهای ناچیز و کم اهمیت بود و شهر ری که تقریباً در شش کیلومتری تهران قرار داشت، کانون عظیم تمدن و فرهنگ قدیم این خطه به شمار می‌رفت.
تا این که با هجوم ویرانگر مغول، جنگهای داخلی، کشمکشهای مذهبی و تفرقه اندازی‌های فرقه‌های مذهبی ری رو به ویرانی نهاد. در کتاب «عجایب البلدان» آمده است: تهران قریه ای است معظم و ولایت ری دارای باغات زیاد به اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سکنه در خانه‌های سرداب مانند به سر میبرند که هر قدر محصور بودنشان امتداد یابد به سبب کثرت آذوقه که از فرط احتیاط ذخیره کرده اند آسوده اند و دائماً به سلطان عصر یاغی و با عساکر او در کارزار و زد و خوردند، مالیات خود را به مسکوک نمی‌پردازند، بلکه در عوض نقود رایج خروس و مرغ می‌پردازند.
تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قریه ای نه چندان معتبر باقی مانده بود و مانند دیگر قراء ری، زیر نظر خوارزمشاهیان اداره می‌شد. «یاقوت حموی» سیاح بزرگ عرب هنگام فرار از دست مغولان در سال 617 هـ.ق از این قریه یاد کرده است.
با سکونت اهالی ری پس از زلزله‌های متناوب و نیز حمله مغولان، تهران به تدریج از شکل روستا بیرون آمد و به شهرکی تبدیل شد که دارای چهار امامزاده و چند بقعه متبرکه بود.
به عنوان اولین امامزاده‌های تهران باید از امامزاده زید، یحیی، اسماعیل و سیدنصرالدین نام برد. در این دوره کشاورزی و باغداری توسعه پیدا کرد و این امر نظر مهاجمان و ساکنان روستاهای اطراف تهران را به خود جلب کرد.
این وضع تا پایان دوره‌های ترکمانان و اوایل صفویه دوام یافت.
منطقه تاریخی ری به علت موقعیت خاص جغرافیایی، محل برخورد اندیشه‌ها و عقاید و باورهای گوناگون مذهبی بوده است، زیرا با قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم که شرقی‌ترین تا غربی‌ترین نقطه جهان آن روزگار را به هم پیوند می‌داد، هر نوع دیانتی از این دیار گذر می‌کرد و در نتیجه، ناآشنایی و بیگانگی پدید نمی‌آمد.
آثار پیدا شده از عهد قدیم در ری و پهنه تهران بزرگ و نیز نوشته‌های مورخان گذشته نشان دهنده اعتقادات مزداپرستی و زردتشتی گری ساکنان منطقه و آداب و رسوم رایج در میان آنها است.
یهودیان بسیاری به دلیل اجتماعی و اقتصادی و نیز به سبب قرار گرفتن ری در مسیر راه ابریشم در این شهر سکونت داشته و دارای کنیسه‌ها و محلات و دکان‌های خاص خود بوند.
همچنین نشانه هایی از سکونت مسیحیان و به احتمال نسطوریان در منطقه موجود است. با ظهور اسلام و فتح ری در سال 22 ه.ق اندک اندک مردم منطقه به دیانت اسلام گرایش یافتند و از همان آغاز با پیدایش فرق و مذاهب گوناگون در اسلام، شیعه و سنی در کنار هم زندگی کرده اند.
مذهب منطقه تاریخی ری به علت موقعیت خاص جغرافیایی، محل برخورد اندیشه‌ها و عقاید و باورهای گوناگون مذهبی بوده است، زیرا با قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم که شرقی‌ترین تا غربی‌ترین نقطه جهان آن روزگار را به هم پیوند می‌داد، هر نوع دیانتی از این دیار گذر می‌کرد و در نتیجه، ناآشنایی و بیگانگی پدید نمی‌آمد.
آثار پیدا شده از عهد قدیم در ری و پهنه تهران بزرگ و نیز نوشته‌های مورخان گذشته نشان دهنده اعتقادات مزداپرستی و زردتشتی گری ساکنان منطقه و آداب و رسوم رایج در میان آنها است.
یهودیان بسیاری به دلیل اجتماعی و اقتصادی و نیز به سبب قرار گرفتن ری در مسیر راه ابریشم در این شهر سکونت داشته و دارای کنیسه‌ها و محلات و دکان‌های خاص خود بوند.
همچنین نشانه هایی از سکونت مسیحیان و به احتمال نسطوریان در منطقه موجود است. با ظهور اسلام و فتح ری در سال 22 ه.ق اندک اندک مردم منطقه به دیانت اسلام گرایش یافتند و از همان آغاز با پیدایش فرق و مذاهب گوناگون در اسلام، شیعه و سنی در کنار هم زندگی کرده اند.
نژاد:
تمدن هایی که در حوزه استان تهران از دیرباز وجود داشته اند نشانه هایی از سکونت و پیدایش تمدن‌های این منطقه رانشان می‌دهند. در این میان «چشمه علی» ری که مربوط به 6200 سال قبل است، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
گروهی که بیش از 6000 سال پیش در این حوزه ساکن بودند از اولین اقوام و نژادهای بومی منطقه محسوب می‌شوند. تمدنی که توسط این اقوام در چشمه علی ری متولد شد و رشد کرد بسیار قدرتمند بود و با نفوذ به خارج از حوزه چشمه علی مانند ساکنان تپه سیلک، قره تپه شهریار، موشلان تپه اسماعیل آباد، تپه حصار دامغان و تپه آنو و نمازگاه در ترکستان و شرق ایران تا بلوچستان، کم کم توانست بر دیگر اقوام تاثیر گذارد و آنها را جذب قدرت و عظمت خود نماید.
این گروه از ساکنان اولیه و اصلی استان تهران به شمار می‌روند که بعدها به شکل‌های گوناگون در تپه دروس، قیطریه و بسیاری از نقاط استان تهران پراکنده شدند.
ناهمواری ها:
استان تهران در جنوب مرکز رشته کوه‌های البرز که در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان با جهت غربی– شرقی کشیده شده، قرار دارد. رشته کوه البرز به سه دیواره تقسیم می‌شود:
دیواره شمالی: ارتفاعات محدودی از این دیواره در استان تهران و بقیه آن در استان مازندران قرار دارد.
دیواره میانی: حد شمال استان را تشکیل می‌دهد و مرتفع‌ترین قسمت رشته کوه‌های البرز مرکزی است. کوه دماوند و قله آن به ارتفاع 5671 متر در این قسمت قرار دارد.
قله دماوند نهمین قله مرتفع دنیا به شمار می‌رود. این دیواره عظیم کوهستانی به صورت کوه‌های (کندوان) و پس از آن کوه‌های (طالقان) در شمال غربی استان، تا محل اتصال رود (الموت) به (طالقان رود)، ادامه می‌یابد.
در شمال شرقی نیز این دیواره با نام رشته ارتفاعات فیروزه کوه و سواد کوه تا دره رود فیروزه کوه (شعبه اصلی حبله رود) که از جنوب دامنه شرقی آن می‌گذرد، امتداد می‌یابد.
در شرق دره فیروزه کوه که پس از دریافت شعباتی حبله رود نامیده می‌شود، ارتفاعات (شهمیرزاد) شروع می‌شود.
دیواره جنوبی: سومین بخش ار ارتفاعات مرکزی است که رودخانه جاجرود و کرج آن را بریده و به سه قسمت جدا از هم تقسیم نموده است. این سه قسمت عبارتند از :
- کوه‌های لواسانات که بین دره‌های رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره (رود لار) محدودند.
- دنباله این کوه‌ها در شرق جاده آب علی به نام قره داغ و دماوند تا دره حبله رود امتداد یافته اند.
- کوه‌های شمیرانات که بین سرچشمه‌های جاجرود و کرج قرار دارند و بلندترین نقطه آنها توچال با ارتفاع 3942 می‌باشد.
علاوه بر این سه دیواره کوهستانی، در جنوب و شرق دشت تهران کوه هایی با ارتفاع کم وجود دارند که مهمترین آنها کوه‌های حسین آباد و نمک در جنوب و بی بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصر فیروزه در شرق است.
آب و هوا:
در نواحی مختلف استان تهران به علت موقعیت ویژه جغرافیایی، آب و هوای متفاوتی شکل گرفته است. سه عامل جغرافیایی در ساخت کلی اقلیم استان تهران نقش موثری دارند:
کویر یا دشت کویر:
مناطق خشک مانند دشت قزوین، کویر قم و مناطق خشک استان سمنان که مجاور استان تهران قرار دارند، از عوامل منفی تاثیر گذار بر هوای استان تهران هستند و موجب گرما و خشکی هوا، همراه با گرد و غبار می‌شوند.
رشته کوه‌های البرز:
این رشته کوه‌ها موجب تعدیل آب و هوا می‌شود.
بادهای مرطوب و باران زای غربی:
این بادها نقش موثری در تعدیل گرمای سوزان بخش کویری دارند، ولی تاثیر آن را خنثی نمی‌کنند.
استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم کرد:
اقلیم ارتفاعات شمالی: بر دامنه جنوبی، بلندی‌های البرز مرکزی در ارتفاع بالای3000 متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستان‌های بسیار سرد و طولانی دارد.
بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند و توچال است.
اقلیم کوهپایه: این اقلیم در ارتفاع دو تا هزار متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر و زمستاهایی به نسبت طولانی است. آب علی، فیروزه کوه، دماوند، گلندوک، سد امیر کبیر و دره طالقان در این اقلیم قرار دارند.
اقلیم نیمه خشک و خشک: با زمستان‌های کوتاه و تابستان‌های گرم، در ارتفاعات کم‌تر از 1000 متر واقع شده است. هر چه ارتفاع کاهش می‌یابد، خشکی محیط بیشتر می‌شود.
ورامین ،شهریار و جنوب شهرستان کرج در این اقلیم قرار گرفته اند.
هوای تهران در مناطق کوهستانی دارای آب و هوای معتدل و در دشت، نیمه بیابانی است. تهران در مرز شرایط جوی بری و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت بری بیشتر از وضعیت اقیانوسی است.
پوشاک مردانه
سرپوش ها: شامل کلاه نمدی که کلاه لبه کوتاهی شبیه عرقچین است. کلاه حسن بیگی که لبه ای بلندتر دارد، کلاه نیمچه بختیاری، کلاه فراشی، کلاه بختیاری که قسمت بالای آن پهن و هر چه به دهانه می‌رسید جمع می‌شد، کلاه تخم مرغی که شبیه نصف تخم مرغ بود، کلاه پوستی، کلاه مقوایی، کلاه پهلوی، شال.
تن پوش ها: شامل پیراهن، شلوار، قوای مراد بیگی، قوای معمولی، سرداری، پستک.
پوشاک زنان
پوشاک زنان در دوره قاجاریه به شیوه دوره زندیه بود. در این دوره اغلب برای روبند پارچه سفید انتخاب می‌شد که بلندی آن در بیشتر مواقع تا زانو نیز می‌رسید.
روی روبندو در جلوی چشم‌ها تکه‌های توری تعبیه می‌شود. پاپوش زنانه در دوره قاجاریه با دوره‌های قبل فرقی نداشت و عموماً نعلین و ساغری نوک برگشته استفاده می‌شد.
طرح گالشی، کفش نرم پاشنه و خط دور کفش، معرف اندازه آن بود. سه خط کوچکترین و هفت خط بزرگترین شماره کفش به شمار می‌رفت. از کفش‌های فرنگی دوز زنانه نیز باید یاد کرد.
پیراهن بانوان معمولاً از ململ سفید بود. ارخالق‌ها گاه تا ران نیز می‌رسید. این دامن را پرچین تهیه می‌کردند و آن را شلیته می‌نامیدند. نوعی دامن شلواری هم «تنبان» نامیده می‌شد.
تنبان شبیه شلیته بود با این تفاوت که مانند شلیته وسط آن باز نبوده و از وسط دو قسمت جلو و عقب به هم دوخته می‌شد.
سرپوش: برای سرپوش نیز چهار قد توری به شکل چهارگوش بریده می‌شد. آنگاه به شکل مثلث آنها را تا می‌کردند و طوری آن را به سر می‌انداختند که زاویه قایم در پشت سر و دو گوشه دیگر بر روی سینه‌ها و در زیر گلو به هم می‌رسید و به وسیله گره زدن و یا سنجاق آن را بر سر محکم می‌کردند.
زبان اصلی مردم تهران و استان تهران، فارسی است. اما در بعضی نقاط زبان‌های محلی نیز دیده می‌شود که در مجموع از لهجه‌های فارسی محسوب می‌شوند. به طور کلی زبان و گویش‌های دیگری مانند آذری، گیلکی، لری، مازندرانی نیز به دلیل مهاجرت‌ها به آن افزوده شده است.
بیشتر صنایع دستی استان عبارتند از: قلم زنی روی مس و برنج، خراطی و سبد بافی، خاتم کاری، شیشه گری، تراش و نقاشی روی شیشه، زیلوبافی، نقاشی روی چرم، قالی بافی و چاپ باتیک، سفال گری، حصیر بافی، ورنی بافی و دست بافی، جاجیم و گلیم، چنته، روبه پشتی، جوال، خورجین.
وجود رودخانه‌های همیشگی مانند رودخانه کرج، رودخانه جاجرود، رود لار، حبله رود، رود شور یا ابهررود و طالقان‌رود موجب شده تا استان تهران از لحاظ منابع آب کمبودی نداشته باشد.
بیشترین رودخانه‌های استان از کوههای البرز سرچشمه می‌گیرند. در استان تهران قنات‌های زیادی وجود داشته که در گذشته نه چندان دور در تأمین آب مورد نیاز مناطق شهری و روستایی سهم بسزایی داشته‌اند.
ولی امروزه با استفاده از امکانات آب لوله‌کشی که از سدهایی چون سد امیرکبیر، لتیان و رود لار تأمین می‌شود، آب قنات‌ها و چشمه‌ها فقط برای کشاورزی و آبیاری مصرف می‌شود و فقط بعضی چشمه‌ها، به ویژه چشمه‌های آب معدنی که بیشتر در شمال شرقی استان متمرکزند، اهمیت سابق خود را حفظ کرده‌اند.
مهم‌ترین این چشمه‌ها عبارت‌اند از: چشمه اعلا دماوند، چشمه قلعه دختر، چشمه آب علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج، چشمه علی در شهرری، چشمه تیزآب، چشمه گله گیله و...