منطقه حفاظت شده خارتوران (آفریقای ایران)

منطقه حفاظت شده خارتوران یا توران در منتهی‌الیه شرق استان سمنان در ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر شاهرود و ۲۸ کیلومتری جنوب شرقی مرکز بخش بیارجمند و در شمال کویر مرکزی ایران واقع شده است. طبیعت بکر و مناظر زیبای این منطقه به گونه‌ای است که به آفریقای ایران معروف شده است.این منطقه با یک میلیون و هزار هکتار مساحت، شامل سه محدوده پارک ملی (۸ درصد)، پناهگاه حیات وحش (۱۷ درصد) و منطقه حفاظت شده (۷۵ درصد) می‌باشد. منطقه خارتوران پس از پناهگاه حیات وحش نایبندان در طبس، دومین مجموعه حفاظت شده وسیع در ایران می‌باشد که علاوه بر این بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه زیست‌کره کشور بوده و بعد از سرنگتی آفریقا واقع در کشور تانزانیا، دومین منطقه زیست‌کره در جهان به شمار می‌آید و گونه‌های نادر جانوری و گیاهی را در خود جای داده است.
کویر خارتوران ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست شناسایی شده‌اند که شاخص‌ترین آن‌ها یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی می‌باشند. سایر جانوران این ذخیره‌گاه عبارتند از گرگ، شغال، روباه قرمز، کفتار راه راه، پلنگ ایرانی، کاراکال، گربه وحشی یا دشتی، گربه شنی، گربه پالاس که از انواع بسیار نادر گربه‌سانان می‌باشد، جبیر، آهو، پازن، قوچ، هوبره، زاغ بور، بحری، دلیجه، کبک، تیهو، بلدرچین، عقاب دشتی، چاخ لق، کبوتر چاهی، یاکریم، شاه بوف، سبزه قبای هندی، دم جنبانک ابلق، سنگ چشم دم سرخ، اردک بلوطی، حواصیل، کرکس مصری، سارگپه و انواع گنجشک می‌باشند. انواع گوناگونی از رده خزندگان در این منطقه به چشم می‌خورد که شامل راسته لاک‌پشت‌ها، خانواده آگاماها، سمندرها، اسکینک‌ها و بزمجه‌ها می‌شود.
منطقه خارتوران در سال ۱۳۵۱ خورشیدی به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت سازمان محیط زیست درآمد و در سال ۱۳۵۵ قسمتی از آن به عنوان پناهگاه حیات وحش انتخاب گردید. در سال ۱۳۸۱ خورشیدی نیز قسمت‌های مرکزی این مجموعه به پارک ملی ارتقا یافت. متأسفانه در حال حاضر با وجود تمام اهمیتی که این منطقه نه تنها در ایران که در سطح جهانی دارد، آن گونه که شایسته است به این منطقه توجه نمی‌شود.
کویر خارتوران یا کویر توران که به آفریقای ایران شهرت دارد ذخیره‌گاه زیست کره توران با مساحت ۱۴۷۰۶۴۰ هکتار بزرگترین ذخیره گاه زیست کره ایران محسوب میشود که بعد از سرنگتی آفریقا واقع در کشور تانزانیا دومین منطقه بیوسفر جهان به‌شمار می‌آید . این منطقه در سال ۱۳۵۱ به عنوان منطقه حفاظت شده تحت مدیریت سازمان محیط زیست درآمد و در سال ۱۳۵۵ قسمتی از ان به عنوان پناهگاه حیات وحش انتخاب گردید در همان سال مجموعه توران از طرف یونسکو عنوان ذخیرگاه زیستکره را نیز دریافت کرد سپس در سال ۱۳۸۱ قسمت‌های مرکزی این مجموعه به پارک ملی ارتقا یافت . منطقه حفاظت شده توران یا خارتوران شامل سه محدوده حفاظت شده ‌است که علاوه بر منطقه حفاظت شده قسمت اعظم مساحت، پناهگاه حیات وحش در قسمتی از شرق و پارک ملی در میانه را نیز دربردارد. پارک ملی ۸٪، پناهگاه حیات وحش ۱۷٪ و منطقه حفاظت شده ۷۵٪ از کل مساحت منطقه را تشکیل می‌دهد. خارتوران پس از پناهگاه حیات وحش نایبندان درطبس لقب دومین مجموعه حفاظت شده وسیع ایران را با خود یدک می‌کشد . پارک ملی و پناهگاه حیات وحش توران با وسعت ۱۰۰۰۰۰۰ هکتار، همچنین یکی از ۱۱ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است .

پارک ملی توران در منتهی‌الیه شرقی استان سمنان و در جنوب شرقی شهرستان شاهرود جای دارد و قسمت کوچکی از بخش شرقی آن در سبزوار استان خراسان رضوی قرار گرفته‌است این مجموعه در ضلع جنوبی جاده تهران- مشهد، شرق دهستان طرود، غرب دهستان زمان‌ها و شمال شرقی کویر مرکزی ایران واقع شده‌است. منطقه‌ای که از ۳ دشت بسیار وسیع تشکیل شده‌است. در واقع ۳ رشته کوهی که شامل قله ۲۲۸۱ متری شترکوه در غرب، ۲۲۶۵ متری قلعه بالا در شمال غرب و ۲۴۱۱ متری پیغمبر می‌شود.از جمله مناطق مهم این منطقه می‌توان به ابنیه تاریخی هیزمی تپه زمان اباد , شهر تاریخی نور , شهر تاریخی خوار یا به اصطلاح عامیانه مردم منطقه خورو , روستای کلاته مطهری و کلاته ری با قدمتی بالغ بر ۴۰۰۰ سال , کوه پیغمبر و…. ابنیه بسیار باارزش دیگری اشاره کرد که متأسفانه مورد کم لطفی اداره میراث فرهنگی قرار گرفته‌است. به گفته دکتر رضا علوی وبا کمک مهندس جلینی این منطقه می‌تواند بقایای ایالت توران قدیم باشد البته با توجه به وجود مقبره سهراب پسر رستم در شهر سبزوار این نظریه می‌تواند قوت گرفته و جز نظریه‌های علمی قرار بگیرد .
در توران ۴۱ گونه پستاندار، ۱۶۷ گونه پرنده، ۴۲ گونه خزنده و ۲ گونه دوزیست شناسایی شده‌اند که شاخصترین آن‌ها همان یوزپلنگ آسیایی و گورخر ایرانی هستند. خارتوران در کنار منطقه حفاظت شده بهرام گور در استان فارس آخرین پناهگاه گورخر است. حیوانی که در گذشته‌های دور تقریباً در دو سوم خاک ایران و چند کشور همسایه زندگی می‌کرد. در سال ۱۳۵۶ جمعیت گورخر در کل ایران حدود ۶هزار رأس و در خارتوران بیش از ۲هزار رأس سر شماری شده بود، اما در سال ۱۳۸۹ اداره محیط زیست استان سمنان جمعیت آن را ۱۴۹ رأس اعلام کرده‌است.
اهمیت خارتوران با نگاهی به تنوع جانوری و گیاهی آن بیشتر روشن‌تر خواهد شد. خارتوران همچنین احتمالاً بیشترین تعداد یوزپلنگ را هم بین مناطق مختلف ایران در خود جای داده‌است. به جز این‌ها غزال ایرانی (آهو)، جبیر، پلنگ ایرانی، سیاه‌گوش، گوسفند وحشی، کل‌وبز، گربه شنی، گربه دشتی، گربه پالاس (از انواع نادر گربه‌سانان در ایران)، کفتار راه‌راه، گرگ، شغال زرد، روباه قرمز و شاه روباه از پستانداران شاخص این ناحیه هستند. از پرندگان پارک ملی توران هم می‌توان به هوبره، کبک، تیهو، بلدرچین، چاخ‌لق، کبوتر چاهی، قمری، دم‌جنبانک ابلق، سبزه‌قبای هندی، باقرقره، سهره سبز، سهره صورتی، چکاوک کاکلی، سنگ‌چشم دم‌سرخ، انواع گنجشک، اردک بلوطی و حواصیل و انواع پرندگان شکاری مانند بحری، دلیجه، عقاب طلایی، عقاب دشتی، شاه‌بوف، مرغ حق، دال، کرکس مصری، قرقی و انوع سارگپه اشاره کرد. این منطقه از بهترین زیستگاه‌های زاغ بور نیز به‌شمار می‌رود. زاغ بور تنها پرنده بومی انحصاری ایران است که در کنار بوته‌های قیچ زندگی می‌کند.
از خزندگان شاخص خارتوران هم به جز انواع سوسمار و آگاما می‌توان به بزمجه بیابانی، لاک‌پشت مهمیزدار، کفچه مار، افعی شاخ‌دار، مار زنگی و انواع مارهای جعفری اشاره کرد . از جمله پوشش گیاهی این منطقه نیز میتوان به قیچ , درمنه , کاروان کش , خار شتر , گون , گز , تاغ اشاره کرد . پوشش گیاهی خارتوران بخاطر اقلیم خشک و خاصی که دارد از قیچ، خارشتر، گون، گز، تاغ و کاروان‌کش تشکیلی می‌شود و بجز در اطراف قنات‌ها و چاه‌ها خبری از سرسبزی و درخت نیست .
راحت‌ترین راه دسترسی به کویر خارتوران از طریق اتوبان شماره ۴۴ که شهرهای مشهد و سمنان را به یکدیگر متصل می‌کند و رفتن به شهر بیارجمند است. از شاهرود تا بیارجمند ۱۲۵ کیلومتر رانندگی در پیش خواهید داشت و باید پس از پشت سر گذاشتن شهر میامی از اتوبان خارج شده و وارد جاده‌ای فرعی بسوی بیارجمند شوید. از بیارجمند بایر مسیری ۲۰ کیلومتری را به سمت روستای خان‌خودی طی کنید. روستای خان‌خودی جاییست که باید یکی از دو مقصد اصلی سفر را در آن انتخاب کنید، سفر به روستای قلعه‌بالا در نزدیکی خان‌خودی و یا طی کردن مسیری ۷۰ کیلومتری که شما را به روستای احمد‌آباد و رضا‌آباد خواهد رساند. انتخاب بین این دو مسیر به زمانی که برای سفر در اختیار دارید بستگی دارد و هرکدام از روستاهای منطقه جاذبه خاص خودشان را دارند. اما برای دیدن رمل‌های شنی و تپه‌های بزرگ عاری از هرگونه خار ‌و خاشاک باید به احمد آباد و از آن‌جا به رضا آباد بروید .